Długa Ziemia - Terry Pratchett, Stephen Baxter. Czyli kontrowersyjnie

Terry Pratchett, Stephen Baxter
Długa Ziemia
tłum. Piotr W. Cholewa
Warszawa 2013
Prószyński i S-ka

Kontrowersje wokół Pratchetta

Odkąd coraz więcej słychać o postępującej chorobie Terry’ego Pratchetta, z większym niepokojem zaczynam lekturę jego nowych książek. Z jednej strony chciałabym, żeby nie przestawał pisać (co jest pewnie dosyć samolubne – cóż, mole książkowe z natury rzeczy są chciwe), a z drugiej zdaję sobie sprawę, że jego styl się zmienia – zapewne nie tylko ze względu na ograniczenia, jakie nakłada na niego ten szczególny typ Alzheimera, na który cierpi, ale też dlatego, że jego styl w naturalny sposób ewoluuje, wyostrza się, mrocznieje (można o tym poczytać np. biografii Pratchetta napisanej przez Craiga Cabella – The Spirit of Fantasy). Bardzo poruszające jest to, że sam pisarz o swojej chorobie mówi otwarcie i z właściwym sobie poczuciem humoru.

Sęk w tym, że temat jest jak najbardziej poważny i bardzo kontrowersyjny – Pratchett nie tylko upowszechnia wiedzę na temat Alzheimera i wspiera finansowo ośrodki badań medycznych nad tym schorzeniem, ale także śmiało przedstawia swoje przekonania dotyczące tzw. „wspomaganego medycznie samobójstwa”. Tym, którzy chcieliby widzieć Pratchetta tylko jako dobrotliwego wujka w ekstrawaganckim kapeluszu, może to być odrobinę nie w smak, a zapoznanie się z jego filmem dotyczącym tego kontrowersyjnego tematu zostawia nas w zupełnie innym nastroju niż lektura jego książek. Nie chodzi tylko o to, czy ktoś się zgadza z przekonaniami Pratchetta czy nie – pisarz po prostu w pewnym sensie „wychodzi z roli”, a to zawsze wzbudza niepokój. Nie do tego byliśmy wszak przyzwyczajeni. Filmy o ratowaniu orangutanów – jasne, czemu nie, wszyscy przecież kochamy Bibliotekarza z NU. Ale pokazywanie bólu, samobójstwa, eutanazji? To nas wytrąca z równowagi i każe czytać jego książki już nieco inaczej (temat „przeprowadzania na drugą stronę” w cyklu o wiedźmach czy fragment Nocnej straży, gdy Vimes „uwalnia” torturowanych więźniów). „Żartowniś” zaczyna mówić serio (nigdy nie ufaj facetowi z dzwonkami na głowie^^), a to znaczy, że my powinniśmy zacząć czytać to na poważnie.

Nowy Pratchett

Nie o tym jednak rodzaju niepokoju mówiłam na początku. Pratchett się zmienia – z różnych powodów – i trzeba się z tym pogodzić. Myślę, że ten autor, który napisał Kolor magii, Straż! Straż! i Trzy wiedźmy, już nie istnieje, a my w pewnym sensie nie mamy prawa od niego wymagać, żeby pozostał taki sam jak dwadzieścia pięć lat temu. Ale nie musimy też wcale polubić tego „nowego Pratchetta”. I właśnie to mnie niepokoi – czy spodobają mi się jego następne książki? Przyznam, że W północ się odzieję czytałam z mieszanymi uczuciami, a przez Niuch nie udało mi się przebrnąć. Dlatego z dużym wahaniem sięgnęłam po Długą Ziemię.

Jako że tę książkę napisał wspólnie z Stephenem Baxterem, oczywiście od razu zaczęłam się zastanawiać, ile tu rzeczywiście jest Pratchetta – może tylko tyle, co na okładce? Jeśli chodzi o styl, to jest zupełnie niepratchettowy – bardzo elegancki, przejrzysty, ale hm, mało zabawny. Długą Ziemię czyta się bardzo przyjemnie, ale… nie tak to wyglądało w Dobrym omenie. Hm… Te podejrzenia w dużej mierze się rozwiały, kiedy dowiedziałam się, że pomysł na Długą Ziemię dłuższy czas przeleżał u Pratchetta w szufladzie, i pomyślałam, że zaiste – co jak co, ale pomysł jest rzeczywiście świetny, na pewno na miarę twórcy Świata Dysku. I wtedy przyszło mi do głowy, że współpraca przy pisaniu książki może wyglądać rozmaicie i pretensje, że z Baxterem Pratchett współpracuje inaczej niż kiedyś z Neilem Gaimanem, są nieuzasadnione. Wyjaśniwszy sobie samej to wszystko (obawiam się, że należę do tego rodzaju fanatycznych fanów, którzy są bardziej papiescy niż Pratchett;-)) mogłam z większym spokojem przystąpić do dalszej lektury.

Niezliczone Ziemie

Ów wspaniały pomysł Pratchetta zasadza się na tym, że nie istnieje jedna Ziemia, ale cały ich ciąg. Nasza Ziemia, Podstawowa, znajduje się w pewnym sensie w środku, a na wschód i zachód otwierają się kolejne światy, takie jak nasz, ale na innym poziomie ewolucji. Pewien szalony (bo genialny) naukowiec umożliwił wszystkim ludziom przekraczanie granic między światami, wrzucając do sieci model krokera – urządzenia zbudowanego między innymi z… ziemniaka. A ile jest wszystkich nowych Ziemi? Nie wiadomo. Możliwe, że każdy człowiek mógłby mieć jedną tylko dla siebie…   

W Długiej Ziemi jest kilku głównych bohaterów (czy może raczej: wiodących bohaterów) – „dziki” Joshua, cyniczna Sally, zdecydowanie-najdziwniejszy Lobsang, odpowiedzialna i upiorna Monika Jansson… To dosyć różnorodne grono, ale właściwie trudno się tu do kogoś przywiązać, losy ich wszystkich śledzimy z takim samym zainteresowaniem. Jeśli zaś chodzi o czarne charaktery – no właśnie. Z tym jest problem. Nie mamy tu żadnych prawdziwie negatywnych postaci, z którymi ci dobrzy mogliby walczyć. Nawet ten nieszczęsny Rod Green jest bardziej godny litości niż zły. Zaś to, co ekspedycja Lobsanga odkrywa na końcu swej podróży, też tak naprawdę nie ma złych zamiarów – tylko po prostu istnieje (aktywacja skojarzeń z Solaris ^^). Oprócz tego, że brak czarnych charakterów, nie ma też właściwie… akcji. A przynajmniej akcji w tradycyjnym znaczeniu, do jakiego jesteśmy przyzwyczajeni i jakiego oczekujemy w książkach science fiction. W końcu uświadomiłam sobie, że Długą Ziemię trzeba czytać zupełnie inaczej, w pewnym sensie: szerzej.

Długa Ziemia to opowieść o wielkiej przygodzie całej ludzkości – i to właśnie ludzie (jako gatunek) są tu zarówno głównymi bohaterami, jak i czarnymi charakterami. Odkrycie Długiej Ziemi to oczywiście ogromna szansa i rodzi się pytanie, co my – uzdolnieni niszczyciele i pomysłowi zatruwacze środowiska – możemy z tym zrobić. Joshua, Lobsang czy młoda Helen Green to tylko bohaterowie „częściowi” i dlatego nie mogą całkowicie zawładnąć fabułą. To wyjaśnia też nieco kompozycję książki i jej otwarte zakończenie. Mimo wszystko czułam się nieco rozczarowana, kiedy doszłam do ostatniej strony – dopóki nie dowiedziałam się, że planowana jest kontynuacja: Długa Wojna (premiera na brytyjskim Amazonie 20 czerwca). No cóż, to logiczne: skoro mowa o Długiej Ziemi, nie mogło się skończyć na JEDNEJ książce. Całe szczęście!